Umowa dożywocia – czyli sukcesja bez spadkobrania

Stosunki rodzinne i społeczne podlegają ciągłym zmianom. Oprócz modelu tradycyjnej rodziny, rozumianej jako rodziców-małżonków i ich dzieci, pojawiają się coraz częściej związki partnerskie, czyli niesformalizowane rodziny partnerki i partnera posiadających dzieci, oraz rodziny patchworkowe, czyli składające się z dwójki partnerów posiadających dzieci ze swoich poprzednich związków i często również posiadających dziecko z nowego związku.

Na gruncie spadkowym takie sytuacje stają się problematyczne. Śmierć partnera może rodzić niezaplanowane konsekwencje dla drugiego partnera i dzieci. Brak formalizowania związków partnerskich skutkuje, że to rodzina partnera dziedziczy po nim majątek. A nie partner pozostający przy życiu.

Stąd popularnością cieszą się umowy dożywocia, które uregulowane w Kodeksie cywilnym, stają się alternatywą zabezpieczenia majątkowego drugiego partnera. Jest to umowa, która przewiduje przeniesienie prawa własności nieruchomości na inną osobę w zamian za dożywotnie utrzymanie, a jej przedmiotem może być zarówno nieruchomość gruntowa czy budynkowa, jak i lokalowa, gospodarstwo rolne, udział we współwłasności nieruchomości, prawo użytkowania wieczystego lub udział w takim prawie.

Opieka nad dożywotnikiem (osobą przekazującą nieruchomość) oprócz przyjęcia go jako domownika oznacza również dostarczenie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienie mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowanie w chorobie, a także sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym, o ile nie określono ich w inny sposób w treści umowy o dożywocie (np. poprzez dodanie innych obowiązków, bądź odjęcie któregoś z wymienionych powyżej obowiązków).

Ostatnio klient zapytał mnie czy przedmiotem takiej umowy może być przedsiębiorstwo (PB) lub zorganizowana część przedsiębiorstwa (ZCP), której dominującym składnikiem jest nieruchomość. PB TO zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Natomiast ZCP to wyodrębniony majątek służący przedsiębiorcy do prowadzenia danego rodzaju działalności w ramach jego przedsiębiorstwa. Uznałem to za zagadnienie mocno dyskusyjne, a tym samym ciekawe dla praktyki spraw sukcesyjnych.

Umowa dożywocia – unormowana w art. 908-916 Kodeksu cywilnego stanowi o przeniesieniu własności nieruchomości przez dożywotnika. Nieruchomościami w rozumieniu Kodeksu są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Kodeks normuje też nieruchomości rolne jako rodzaj nieruchomości wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, co powoduje, że w praktyce rodzin rolniczych umowy dożywocia stanowią element przekazywania gospodarstw rolnych z rodziców na dziecko. Z kolei gospodarstwo rolne – to zgodnie z definicją kodeksową – grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. To prawie definicja przedsiębiorstwa.

Zawarcie umowy dożywocia w zamian za przeniesienie własności PB/ZCP, w których składnikach są nieruchomości wydaje się być uprawnione na gruncie kodeksowej swobody umów, jednak nie wydaje się, że byłaby to wprost umowa dożywocia. Nie mniej jednak dochodziłoby do zbycia PB/ZCP, co faktycznie eliminowałoby taki majątek z masy spadkowej.

Inną kwestią są skutki na gruncie prawa podatkowego. Uchwała 7 sędziów NSA z dnia 17 listopada 2014 r. o sygn. akt II FPS 4/14 przesądza o braku opodatkowania zbycia nieruchomości w wykonaniu umowy dożywocia. Brak jest bowiem możliwości ustalenia podstawy opodatkowania, gdyż nie jest nią cena określona w umowie. Z kolei na gruncie ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC) umowa dożywocia jest wprost wymieniona ze wskazanym sposobem ustalenia podstawy opodatkowania 2% PCC liczonym od wartości rynkowej nieruchomości.

Przyjęcie dla zbycia PB/ZCP tych samych zasad co dla konstrukcji kodeksowej umowy dożywocia wydaje się, że powinno wywołać ten sam efekt na gruncie zarówno prawa cywilnego jak i podatkowego.

doradca sukcesyjny
doradca podatkowy